Eskisehir seyahatimde beni etkileyen yapılardan biri de, 1928 yılında kurulan kentin ilk kiremit ve tuğla fabrikası “Kurt (Başkurt) Kiremit ve Tuğla Fabrikası” oldu.
Eskişehir tren garı yakınlarında, fabrikalar bölgesi olarak da bilinen alanda bir zamanlar 13 kadar fabrika mevcuttur. Eskişehir’de geçen çocukluk yıllarımda fabrikaları hatırlamasam da, kiremit ve tuğla fabrikalarından çevreye yayılan pişmiş toprak kokusunu ve tüten bacaları hayal meyal hatırlıyorum.
Bugün Kurt (Başkurt) Kiremit ve Tuğla Fabrikası’nın yerinde yabancı sermaye ortaklığı ile kurulmuş olan devasa Espark alışveriş merkezi (AVM) yükseliyor.
Fabrika, İstiklal harbi sonrasında Yunanistan’dan göçen Muhtar Başkurt ve yine 1878 Osmanlı Rus Harbi sonrasında Kırım’dan göçen Kurt Sait Kapan adlı kişilerce kurulur.
Sözkonusu fabrika kurulmadan önceden şehirdeki yapılarda Marsilya’dan ithal edilen kiremitler kullanılır.
Bir adet fabrika binası, makineler, çamur havuzları ve 4 adet fabrika bacasından oluşan fabrika kompleksi, Eskişehir Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’nun 12.02.1998 tarih ve 476 sayılı kararıyla koruma altına alınır.
Fabrika için alınan tescil kararının kaldırılması amacıyla işletme sahipleri tarafından Eskişehir İdare Mahkemesi’nde dava açılır ancak mahkeme tescil kararının devamı yönünde karar verir.
Mahkeme kararına rağmen fabrika binası yıkılır, endüstriyel miras niteliğindeki makineler sökülür. 2003 yılında Eskişehir tramvay hattının yapımı sırasında fabrika duvarları yıkılır. Sonrasında duvarlara bitişik atölyelerin röleveleri çıkarılarak başka bir yerde taşınması yönünde Eskişehir Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından karar verilir.
Ancak, bu yıkımlar sırasında özgün malzemeler korunmaz. İş makineleri fabrikanın dört bacasından birini yıkar, çamur havuzlarını tahrip eder.
Haziran 2005 tarihinde arazide alışveriş merkezi yapma girişimi gündeme gelince alınan mail-i inhidam kararı (yıkılmaya, çökmeye meyilli) doğrultusunda ayakta kalan 3 fabrika bacasının da yıkılmasına karar verilir.
Kötünün iyisi olarak bu defa bacalar dozerlerle yıkılmaz. Sökülerek AVM projesine uygun olarak farklı mevkilerde yeniden inşa edilir. 2007 yılında alışveriş merkezi inşaatı tamamlanır. İşin uzmanlarınca bu yöntem çağdaş koruma anlayışından uzak bir yaklaşım olarak tanımlanır.
Bugün Eskişehir’in önemli endüstriyel miraslarından biri kabul edilen yaklaşık 100 yıllık Kurt (Başkurt) Kiremit ve Tuğla Fabrikası’ndan geriye sadece üç bacası kalır. Ve bu durum Eskişehir’in AVM’ye Dönüşen Endüstriyel Mirası başlıklı kısa ama hazin hikayeye dönüşür.
İstanbul, 11 Mart 2023
gezmekyetmez
#gezmekyetmezderoguzotay
